چه کسی خرمشهر را آزاد کرد؟

اسماعیل فراهانی

مواجهه با آثار و پیامدهای جنگ‏ها در جوامع مختلف، متفاوت است. برخی درصدد برجسته‏سازی موفقیت‏ها، بعضی درصدد زدودن خاطرات تلخ شکست‏ها و ناکامی‏ها، گروهی درصدد کسب فرصت‏ها و منافع از طریق نمایش مظلومیت‏ها... برمی‏آیند. به عنوان مثال، امریکایی‏ها خود را فاتح جنگ‏های درون‏گفتمانی استعمارگران متحد و متفق دانسته و لباس ناجی بر تن کرده‏اند و از این راه، نظام جهانی جدیدی مبتنی بر سازمان ملل متحد را پایه‏ریزی نمودند؛ نظامی که بر پایه نابرابری ساختاری، شکل گرفته و کمترین و مشهودترین وجه‏ این قشربندی بین‏الدولی، «حق وتو» است که با متعلقات دیگری از جمله «حقوق بشر» و «ضرورت مبارزه با تروریسم» تبدیل به یک گفتمان ویرانگر و متجاوز شده است. 

آلمان‏ها نیز که خاطرات تلخ نازیسم را در ذهن خود دارند در تلاش هستند تا با ترکیبی از سرشکستگی و غرور، وقایع جنگ‏های جهانی را ترسیم نمایند و البته هر دم از اندیشه پشتوانه و رهبران جنگ برائت بجویند. در دیگر سو، صهیونیست‏ها قرار دارند که حواشی تردیدآمیز نسل‏کشی و آدم‏سوزی را به افسانه‏های هفتاد مَن کاغذ تبدیل کرده‏اند و مدعی مظلومیتی هستند که قلب هر انسانی را به درد می‏آورد و البته این مظلوم‏نمایی، منافع بین‏المللی‏شان را- تمام و کمال- تأمین می‏سازد... اما ما با آثار و پیامدهای جنگ چه کرده‏ایم و چه می‏کنیم؟ آیا ملت ایران در جنگ، مظلوم یا فاتح یا چیز دیگری مثلاً مجاهد بود؟ برای نشان دادن این وضع و بهره‏برداری از آن چه تلاشی کرده‏ایم؟

 

امام خمینی (ره) پیرامون این مسئله در پیام «اعلام سیاست‏های کلی نظام در دوران بازسازی کشور» مردم و مسئولان را به نکاتی ضروری توجه می‏دهند از جمله «حفظ و نگهداری ترکیب یک یا چند شهر خراب شده در جنگ به منظور ترسیم علنی تجاوز دشمنان علیه انقلاب و کشورمان و نشان دادن قدرت دفاع و مقاومت قهرمانانۀ ملت که آیندگان فقط به اسناد و نوشته‏ها بسنده نکنند» (11/7/1367). البته امام (ره) تصریح فرمودند که «این کار با رضایت کامل صاحبان املاک و با ایجاد شهرهای مجاور باید انجام شود» و این امر به هر صورت، محقق نگردید.

 

... غفلت ادامه داشت تا این که عده‏ای از جنگ‏رفته‏ها پایه‏گذار جریانی شدند که راهیان نور نام گرفت و ترکیبی از حرکت‏های مردمی و مساعدت‏های پر فراز و فرود دولت‏ها را در پی داشت.

 

... تصور این بود که با روی کار آمدن دکتر روحانی که کارنامه درخشانی در دوران جنگ ایران و عراق داشته و همراه تعدادی از فرماندهان سپاه و ارتش، نشان درجه دو «فتح» و نشان درجه یک «نصر» را دریافت کرده است، توجه به جنگ و مواجهه با آثار و پیامدهای آن صورت منطقی‏تری به خود بگیرد، اما ناگهان شنیده شد که ایشان شهرهای خرمشهر و آبادان را به عنوان منطقه آزاد اعلام فرمودند.

 

سئوالی که پس از شنیدن این خبر، هر ذهنی را به خود مشغول می‏کند این است که تبدیل خرمشهر و آبادان به عنوان اصلی‏ترین نمادهای دفاع ملت غیور ایران به منطقه آزاد تجاری در جهت اتخاذ کدام یک از انواع مواجهه با آثار و پیامدهای جنگ تحمیلی است؟ «منطقه آزاد» اعلام کردن خرمشهری که امام (ره) در شأنش فرمودند: «خرمشهر را خدا آزاد کرد» (3/3/1361) با چه قصد و نیتی انجام شده است؟ این کدام مدیریتی بوده است که در طی سه دهه کار را به آنجا رساند که بهترین راه نجات مردم خرمشهر و آبادان از محرومیت، آزادی آن است؟ چه کسی به نقطه کانونی خاطرات جهاد و حماسه؛ به خونین شهر شلیک کرد؟ خرمشهر را چه کسی آزاد کرد؟!

 

بدیهی است که بخشی از مردم صبور و رنج‏دیده این شهرها از این حکم، راضی و خشنود باشند و اگر هم بخشی از مردمان بصیر این سرزمین مخالفتی داشته باشند، نظر به افق‏های دیگری دارند. وعده تبدیل هر شهر و دیاری به منطقه آزاد حتی اگر صرفاً خلاصی از تولیدات ایرانخودرو و سایپا را به دنبال داشته باشد، وعده جذابی است؛ اگرچه تداوم این وضع همه مردمان کشور را به نقطه‏ای می‏رساند که خواهان تبدیل به منطقه آزاد شوند. کما این که امروز، شهر بالای 50 هزار نفری در کشور نیست که آرزوی مرکز استان شدن نداشته باشد. 

 

ضمن احترام به نظر و خواست مردمان صبور آبادان و خرمشهر- هر چه که باشد- سئوال اساسی این است که آیا تبدیل مناطق مختلف کشور به منطقه آزاد، بهترین راه افزایش کیفیت خودروی ایرانی یا پوشاندن بی‏درایتی مدیران محلی یا شکست سیاستگذاری‏های برنامه‏های توسعه است!؟

 

 اگر چه امروزه کمابیش مردم این شهرها می‏دانند که اولین پیامد این فرمان، افزایش قیمت زمین و ملک و سپس حضور فروشندگان آذری، اصفهانی، یزدی، تهرانی، شمالی و... در این شهرها بوده و تدریجاً بخشی از ساکنان این شهرها به ‏نگهبان و راننده ... مهاجران مبدل خواهند شد. (مگر آن که پیوسته بودن منطقه آزاد به سرزمین اصلی سبب گشوده شدن پای درآمد نامشروع ناشی از قاچاق کالا به سفره ساکنان شود.)

 

ممکن است گفته شود مناطق آزاد، کانون سرمایه‏گذاری اقتصادی خارجی و داخلی هستند؟ این حکم غلط نیست اما مادامی صحیح است که تعداد مناطق آزاد، محدود باشد. مگر تمام حجم سرمایه‏گذاری داخلی و خارجی کشور، ظرفیت تولید چند جزیره کیش را دارد؟ به عبارت دیگر، تعدد بی‏ضابطه هر چیز از جمله مناطق آزاد تنها ناشی از بی‏توجهی و بی‏اطلاعی است. گو این که آیا اصولاً جزیره کیش، آرمان‎شهر موعود انقلاب اسلامی است که این پایه، لازم‏التکرار است؟ آیا اعلام چنین مناطق آزادی، چیزی جز ایجاد چند شهر مروج مصرف‏گرایی و مظهر وابستگی به واردات کالاها و اجناس لوکس خارجی در قبال فروش نفت خام است؟

 

ذکر این نکته نیز خالی از فایده نیست که منطقه آزاد تجاری، منطق فرهنگی ویژه‏ای دارد که یا باید آن را به تمامه پذیرفت و به تبعات آن تن داد یا باید از آن احتراز کرد. به عبارت دیگر، تهیه نسخه جعلی، کپی یا بدوی، تنها یکی دو مرتبه مخاطب را آموزش می‏دهد که سفر و خرید در این مناطق را در سبد هزینه خانوار بگنجاند و سپس به سوی نسخه‏های اصلی‏تر یا لااقل متنوع‏تر برود. از این جهت، به همان نسبت که فرار سرمایه ایرانی از کشور ناشی از شرایط نامساعد محیط کسب و کار است، ناشی از گسترش بی‏ضابطه منطقه آزاد نیز هست.